Định Nghĩa từ Kinh Điển
Trong Kinh Đại Tứ Thập (Mahācattārīsaka Sutta, MN 117), đức Phật dạy:
“Và này các Tỳ kheo, thế nào là Chánh niệm? Này các Tỳ kheo, ở đây vị Tỳ kheo sống quán thân trên thân, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời; sống quán thọ trên các thọ… sống quán tâm trên tâm… sống quán pháp trên các pháp, nhiệt tâm, tỉnh giác, chánh niệm, nhiếp phục tham ưu ở đời. Này các Tỳ kheo, đây gọi là Chánh niệm.”
Bốn Lãnh Vực Chánh Niệm
1. Niệm Thân (Kāyānupassanā)
“Và này các Tỳ kheo, thế nào là quán thân trên thân? Ở đây, này các Tỳ kheo, Tỳ kheo đi đến khu rừng, đi đến gốc cây, hay đi đến ngôi nhà trống…”
- Quán niệm hơi thở
- Quán tứ oai nghi
- Quán các động tác
- Quán 32 thể trược
- Quán tứ đại
- Quán 9 giai đoạn tử thi
2. Niệm Thọ (Vedanānupassanā)
“Và này các Tỳ kheo, thế nào là quán thọ trên các thọ? Ở đây, này các Tỳ kheo, Tỳ kheo khi cảm giác lạc thọ, vị ấy biết: ‘Tôi cảm giác lạc thọ’…”
- Nhận biết các cảm thọ
- Phân biệt các loại thọ
- Thấy rõ bản chất của thọ
3. Niệm Tâm (Cittānupassanā)
“Và này các Tỳ kheo, thế nào là quán tâm trên tâm? Ở đây, này các Tỳ kheo, Tỳ kheo với tâm có tham, biết: ‘Tâm có tham’…”
- Nhận biết trạng thái tâm
- Thấy rõ tâm sinh diệt
- Hiểu được bản chất tâm
4. Niệm Pháp (Dhammānupassanā)
“Và này các Tỳ kheo, thế nào là quán pháp trên các pháp? Ở đây, này các Tỳ kheo, Tỳ kheo sống quán pháp trên các pháp đối với năm triền cái…”
- Quán năm triền cái
- Quán năm thủ uẩn
- Quán sáu xứ
- Quán bảy giác chi
- Quán tứ diệu đế
Đặc Tính của Chánh Niệm
1. Tỉnh Giác
- Luôn tỉnh thức
- Biết rõ ràng
- Không mê mờ
2. Hiện Tại
- Sống trong giây phút hiện tại
- Không chạy theo quá khứ
- Không mơ tưởng tương lai
3. Khách Quan
- Không phán xét
- Không can thiệp
- Chỉ quan sát thuần túy
Phương Pháp Thực Hành
1. Trong Đời Sống
- Chánh niệm khi đi
- Chánh niệm khi đứng
- Chánh niệm khi nói
- Chánh niệm khi làm
2. Trong Thiền Tập
- Theo dõi hơi thở
- Quán sát thân tâm
- Nhận biết cảm thọ
- Quán chiếu các pháp
3. Trong Mọi Hoàn Cảnh
- Tỉnh thức liên tục
- Biết rõ mọi việc
- Không để tâm xao lãng
Lợi Ích của Chánh Niệm
1. Đối Với Thân
- Giảm căng thẳng
- Tăng sức khỏe
- Phòng bệnh hiệu quả
2. Đối Với Tâm
- An lạc trong hiện tại
- Giảm phiền não
- Tăng trí tuệ
3. Đối Với Tu Tập
- Phát triển định lực
- Tăng trưởng tuệ giác
- Tiến bộ trên đường đạo
Chướng Ngại và Cách Khắc Phục
1. Chướng Ngại
- Hôn trầm thụy miên
- Trạo cử hối quá
- Tâm tán loạn
2. Nguyên Nhân
- Thiếu tinh tấn
- Không có phương pháp
- Hoàn cảnh không thuận
3. Cách Khắc Phục
- Phát triển tinh tấn
- Học hỏi phương pháp
- Tạo môi trường thuận lợi
Kết Luận
Chánh Niệm là:
- Nền tảng thiết yếu
- Công cụ chuyển hóa
- Chìa khóa giải thoát
Để phát triển Chánh Niệm cần:
- Thực hành liên tục
- Kiên trì không ngừng
- Áp dụng trong mọi lúc