Định Nghĩa từ Kinh Điển
Trong Kinh Tứ Niệm Xứ (Satipaṭṭhāna Sutta), đức Phật dạy về pháp niệm xứ:
“Và này các Tỳ kheo, thế nào là Tỳ kheo sống quán pháp trên các pháp? Ở đây, này các Tỳ kheo, Tỳ kheo sống quán pháp trên các pháp đối với Năm Triền Cái… Năm Thủ Uẩn… Sáu Nội Ngoại Xứ… Bảy Giác Chi… Bốn Thánh Đế.”
Năm Nhóm Pháp Cần Quán Sát
1. Năm Triền Cái
“Khi nội tâm có tham dục, vị ấy biết: ‘Nội tâm tôi có tham dục’…”
Nhận Diện
- Tham dục
- Sân hận
- Hôn trầm thụy miên
- Trạo cử hối quá
- Hoài nghi
Quán Sát
- Sự có mặt
- Sự vắng mặt
- Nguyên nhân sinh khởi
- Cách đoạn trừ
2. Năm Thủ Uẩn
“Đây là sắc, đây là sự tập khởi của sắc, đây là sự đoạn diệt của sắc…”
Các Uẩn
- Sắc uẩn
- Thọ uẩn
- Tưởng uẩn
- Hành uẩn
- Thức uẩn
Quán Sát
- Bản chất
- Sự sinh diệt
- Tính vô thường
3. Sáu Nội Ngoại Xứ
“Vị ấy biết rõ về mắt, về các sắc, và về kiết sử sinh khởi do duyên cả hai…”
Các Căn và Trần
- Mắt và sắc
- Tai và thanh
- Mũi và hương
- Lưỡi và vị
- Thân và xúc
- Ý và pháp
Quán Sát
- Sự tiếp xúc
- Kiết sử sinh khởi
- Cách đoạn trừ
4. Bảy Giác Chi
“Khi nội tâm có niệm giác chi, vị ấy biết: ‘Nội tâm tôi có niệm giác chi’…”
Bảy Chi Phần
- Niệm giác chi
- Trạch pháp giác chi
- Tinh tấn giác chi
- Hỷ giác chi
- Khinh an giác chi
- Định giác chi
- Xả giác chi
Quán Sát
- Sự có mặt
- Sự phát triển
- Sự viên mãn
5. Tứ Thánh Đế
“Vị ấy như thật biết: ‘Đây là khổ’…”
Bốn Đế
- Khổ đế
- Tập đế
- Diệt đế
- Đạo đế
Quán Sát
- Sự thật về khổ
- Nguyên nhân của khổ
- Sự chấm dứt khổ
- Con đường thoát khổ
Phương Pháp Thực Hành
1. Nhận Diện Pháp
- Biết rõ đối tượng
- Phân biệt thiện ác
- Thấy rõ bản chất
2. Quán Sát Tiến Trình
- Thấy sự sinh khởi
- Quan sát sự tồn tại
- Nhận biết sự hoại diệt
3. Thấy Bản Chất
- Tính vô thường
- Tính khổ
- Tính vô ngã
Lợi Ích của Quán Pháp
1. Đối Với Trí Tuệ
- Thấy rõ thực tướng
- Hiểu được chân lý
- Phát triển chánh kiến
2. Đối Với Tu Tập
- Đoạn trừ phiền não
- Phát triển thiện pháp
- Tăng trưởng đạo lực
3. Đối Với Giải Thoát
- Chứng ngộ chân lý
- Thoát khỏi chấp thủ
- Đạt được giải thoát
Chướng Ngại và Khắc Phục
1. Chướng Ngại
- Thiếu hiểu biết về pháp
- Tâm tán loạn
- Phiền não che lấp
2. Phương Pháp Khắc Phục
- Học hỏi chánh pháp
- Phát triển định lực
- Tinh tấn tu tập
Tiến Trình Tu Tập
1. Giai Đoạn Đầu
- Học hiểu chánh pháp
- Phân biệt thiện ác
- Duy trì chánh niệm
2. Giai Đoạn Giữa
- Thấy được chi tiết
- Quán sát sâu sắc
- Phát triển tuệ giác
3. Giai Đoạn Thâm Sâu
- Thấy được thực tướng
- Buông xả chấp thủ
- Chứng ngộ chân lý
Kết Luận
Pháp Niệm Xứ là:
- Đỉnh cao của chánh niệm
- Con đường trí tuệ
- Cửa ngõ giải thoát
Để thực hành hiệu quả cần:
- Học hiểu chánh pháp
- Tinh tấn quán sát
- Phát triển trí tuệ