Giới thiệu về Tam Thiền

Tam Thiền (Pali: Tatiya-jhāna) là tầng thiền định thứ ba trong bốn tầng thiền Sắc giới. Nó được chứng đắc khi hành giả đã làm chủ Nhị Thiền và có khả năng từ bỏ chi thiền Hỷ (Pīti), một trạng thái vi tế nhưng vẫn còn mang tính kích động.

Kinh điển định nghĩa Tam Thiền là: “Ly hỷ, một Tỳ-kheo trú xả, chánh niệm, tỉnh giác, thân cảm sự lạc thọ mà các bậc Thánh gọi là ‘xả niệm lạc trú’, chứng và trú Tam thiền.”

Ba Chi Thiền của Tam Thiền

Tam Thiền được đặc trưng bởi sự vắng mặt của Hỷ, chỉ còn lại ba chi thiền, trong đó Xả trở nên cực kỳ nổi bật:

1. Lạc (Sukha): Cảm giác hạnh phúc, an lạc. Đây là chi thiền chính của Tam Thiền. Tuy nhiên, Lạc ở đây không phải là sự phấn khích như Hỷ, mà là một cảm giác hạnh phúc sâu lắng, thấm nhuần và bình an.
2. Xả (Upekkhā): Tâm bình thản, quân bình, không dao động. Trong Tam Thiền, Xả trở nên rất mạnh mẽ, đi kèm với chánh niệm và tỉnh giác.
3. Nhất Tâm (Ekaggatā): Trạng thái tâm hợp nhất, tiếp tục được duy trì và trở nên vi tế hơn.

Điểm đặc biệt của Tam Thiền là sự kết hợp giữa Lạc và Xả. Hành giả trải nghiệm một sự an lạc sâu sắc nhưng không hề bám víu vào nó, tâm hoàn toàn bình thản. Đây là lý do các bậc Thánh tán thán trạng thái này.

Hướng dẫn Thực hành

Bước 1: Làm chủ Nhị Thiền

• Hành giả phải có khả năng nhập, an trú và xuất Nhị Thiền một cách thuần thục.
• Cần làm chủ Nhị Thiền đến mức có thể duy trì nó trong thời gian dài mà không bị rơi trở lại Sơ Thiền hay bị các chướng ngại khác xen vào.

Bước 2: Quán chiếu sự bất toàn của Nhị Thiền

Sau khi xuất Nhị Thiền, hành giả cần quán chiếu về những nhược điểm của nó:

1. Quán chiếu Hỷ là thô thiển: Nhận thấy rằng chi thiền Hỷ (Pīti), dù rất an lạc, vẫn là một trạng thái tâm có phần kích động, gần với sân (vì sự phấn khích có thể dễ dàng chuyển thành bất mãn nếu bị gián đoạn). Nó không tĩnh lặng và vi tế bằng trạng thái không có nó.
2. Quán chiếu sự ưu việt của Tam Thiền: Phát triển ý muốn hướng đến Tam Thiền, một trạng thái an tịnh và cao thượng hơn, nơi chỉ có Lạc và Xả. “Trạng thái không có hỷ, chỉ có lạc và xả, chắc chắn sẽ an tịnh và vi tế hơn.”
3. Phát triển tâm xả ly: Phát triển sự nhàm chán, không còn bám víu vào chi thiền Hỷ.

Bước 3: Nhập lại Nhị Thiền và Hướng đến Tam Thiền

1. Nhập lại Nhị Thiền: Hành giả nhập lại Nhị Thiền và an trú trong đó.
2. Tác ý từ bỏ Hỷ: Trong khi vẫn ở Nhị Thiền, hành giả tác ý một cách nhẹ nhàng: “Mong rằng Hỷ này sẽ được ly tan.”
3. Tập trung vào Lạc và Nhất Tâm: Thay vì để tâm cuốn theo sự phấn chấn của Hỷ, hãy tập trung vào cảm giác Lạc vi tế hơn và duy trì sự hợp nhất của tâm (Nhất Tâm).
4. Chứng đắc Tam Thiền: Khi sự tác ý và thực hành đã đủ mạnh, chi thiền Hỷ sẽ tự động lắng dịu và biến mất. Tâm sẽ lập tức chuyển sang một trạng thái bình an, tĩnh lặng tuyệt vời. Cảm giác Lạc thấm nhuần khắp thân tâm, nhưng tâm vẫn hoàn toàn bình thản (Xả). Hành giả đã chứng và trú vào Tam Thiền.

Bước 4: An trú và Xuất thiền

• An trú: An trú trong trạng thái “xả niệm lạc trú” này. Làm quen với sự vắng mặt của Hỷ và sự hiện diện mạnh mẽ của Lạc và Xả.
• Xuất thiền: Tác ý để rời khỏi trạng thái thiền.
• Quán chiếu: Sau khi xuất thiền, hãy quán chiếu lại kinh nghiệm. So sánh sự khác biệt giữa Nhị Thiền và Tam Thiền, đặc biệt là sự khác biệt giữa Hỷ và Lạc.

Lưu ý Quan trọng

• Phân biệt Hỷ và Lạc: Hỷ (Pīti) giống như niềm vui của người đi trong sa mạc thấy ốc đảo từ xa (phấn khích, có tính hướng ngoại). Lạc (Sukha) giống như cảm giác của người đó khi đã thực sự ở trong ốc đảo, đang uống nước và tắm mát (thỏa mãn, an bình, có tính hướng nội). Việc phân biệt rõ hai trạng thái này là chìa khóa để vượt qua Nhị Thiền.
• Vai trò của Xả: Trong Tam Thiền, chánh niệm và tỉnh giác được kết hợp với tâm xả, giúp hành giả không bị đắm chìm trong sự an lạc vi tế của tầng thiền này.